Quá trình sản xuất giá trị thặng dư là sự thống nhất của quá trình tạo ra và làm tăng giá trị. Để có được giá trị thặng dư, nền sản xuất xã hội phải đạt đến một trình độ nhất định. Trình độ đó phản ánh, người lao động chỉ phải hao phí một phần thời gian lao động (trong thời gian lao động đã được thỏa thuận mua bán theo nguyên tắc ngang giá) là có thể bù đắp được giá trị hàng hóa sức lao động, bộ phận này là thời gian lao động tất yếu.
Ngoài thời gian tất yếu đó, vẫn trong nguyên tắc ngang giá đã thoả thuận, người lao động phải làm việc trong sự quản lý của người mua hàng hóa sức lao động, và sản phẩm làm ra thuộc sở hữu của nhà tư bản, thời gian đó là thời gian lao động thặng dư.
Giá trị thặng dư (m) là bộ phận giá trị (v +m) mới dôi ra ngoài giá trị sức lao động do công nhân tạo ra, là kết quả của lao động không công của công nhân cho nhà tư bản.
Như vậy nếu độ dài ngày lao động bằng thời gian lao động tất yếu thì không sản xuất ra giá trị thặng dư.
Giả sử sản xuất giá trị thặng dư được thực hiện dưới hình thái sản xuất cụ thể là sản xuất sợi và trong quá trình sản xuất này, nhà tư bản thuần tuý chỉ đóng vai trò là chủ sở hữu và chỉ có người công nhân là người lao động trực tiếp.
Để tiến hành sản xuất sợi, nhà tư bản phải ứng ra số tiền như sau: 5
0 USD để mua 50 kg bông,
3 USD hao mòn máy móc để kéo 50 kg bông thành sợi,
15 USD mua hàng hoá sức lao động để sử dụng trong 1 ngày làm việc 4 giờ và điều này được người công nhân thoả thuận chấp nhận.
Nhà tư bản ứng ra tổng số 68 USD. Trong quá trình sản xuất sợi, bằng lao động cụ thể, người công nhân biến bông thành sợi. Giá trị của bông và hao mòn máy móc được chuyển vào giá trị của sợi. Bằng lao động trừu tượng người công nhân tạo ra giá trị mới, giả định, trong 4 giờ lao động công nhân đã chuyển toàn bộ 50 kg bông thành sợi.
Giá trị sợi gồm:
Giá trị 50 kg bông chuyển vào : 50 USD
Hao mòn máy móc: 3 USD
Giá trị mới bằng giá trị sức lao động: 15 USD
Tổng cộng: 68 USD
Nhà tư bản ứng ra 68 USD, giả định sợi được bán hết, thu về 68 USD. Nếu quá trình lao động dừng lại tại điểm này thì không có giá trị thặng dư, tiền ứng ra chưa trở thành tư bản. Do vậy khi thời gian lao động bằng thời gian lao động tất yếu thì không có giá trị thặng dư.